İbn Lehî‘a’nın (ö. 174/790) Yaşadığı Dönemde İlmî Muhit

Bu makalenin merkezinde İbn Lehîʻa isimli meşhur bir râvi vardır. Nesebi Abdullah b. Ukbe el-Mısrî şeklinde kaydedilen Lehî‘a’ya ilk dönem cerh-ta‘dil kaynaklarında ve musannef eserlerde sıkça rastlamak mümkündür. Ancak, özellikle hadis rivayetleri ricâl tenkidi açısından bakıldığında genellikle ondan olumsuz olarak bahsedilir. Söz gelimi onun cerh-taʻdil durumu hakkında yer alan ifadeler arasında kendisinin zayıf olduğu, hadisinin delil kullanılmaya uygun olmadığı, kuvvetli sayılmadığı veya buna yakın anlatımların yaygınlık kazandığı çoğunlukla cerh edildiği dikkat çekmektedir. Yine bu alanın uzmanı sayılan önde gelen bazı âlimlerin “Ondan harf bile alma!”, az ya da çok, asla almam!”, gibi cümlerle kendisinden rivayetlerinden uzak durulması konusunda uyarılarda bulunduklarını görmekteyiz. Bununla birlikte övgü dolu sözler söyleyen âlimlerimizin de olduğunu, yine rical kaynaklarından bunlara atıf yapan son akademik çalışmalarından öğrenebilmekteyiz. Mesela, Lehî‘a’nın birinci el kaynaklara sahip sırf onunla karşılaşmak için defalarca hacca gidenlerin bulunduğu; hafızasının çok güçlü Mısır’ın muhaddisi denilince akla geldiği sözlerin muhatabı aynı Lehîʻa’dır. Onun hakkındaki iki farklı yaklaşım, durumunun her yönüyle tarafsız gözle yeniden ortaya konulmasının faydalı olacağını göstermektedir. Onu önyargılardan şekilde tanımanın yolu ise kendisine daha yakından bakmak yetiştiği çevreye odaklanmaktır diye düşünüyoruz. Buna binaen makalede yaşadığı coğrafya, o bölgedeki yaygın medreseler ilmî hayat kısaca ele alınmaya çalışılmıştır. Bunu yapmaktaki amacımız, coğrafyada yüzyılda zaman Sünnî-Şiî fikir ayrılıklarının hüküm sürdüğü, itikadî taassupların yaşandığı sâkin ortamın bulunmadığı çevrede yetişen Lehî‘a verilen hükümlerin olup olmadığı ipuçları elde etmeye çalışmaktır. Mısır bölgesi, erken dönemlerden itibaren sahabenin uğradığı, hadis-fıkıh tarih ilimleri yoğun mesâinin konulduğu Sahabeden Mısır’a yerleşen oraya uğrayan kişiler şu isimlerin ön planda olduğu söylenebilir: Hz. Ömer, Osman, Ebû Eyyûb el-Ensârî, Hüreyre, Abbas, Ammâr Yâsir, Amr el- s, ez-Zübeyr el-Avvâm, Sa‘d Ebî Vakkâs, Ubâde es-Sâmit, Câbir Abdillah Hâtıb Belta‘a, Ebü’d-Derdâ, Zer el-Ğifârî, Dıhye Halife el-Kelbî, Muâviye Süfyân, Muğîre Şu‘be, Mikdâd el-Esved, Huzâfe, Râfi‘ Mâlik, Seleme el-Ekvâ‘, Sehl es-Sâ‘idî, Şürahbîl Hasene, Sıla el-Hâris Hâris Cez’ ez-Zübeydî, Serh, Abdurrahman Bekr es-Sıddîk, mir el-Cühenî, Muhammed Mesleme. isimler s’ın faaliyetlerine yön verdiği anlaşılmaktadır. İşte sahabe döneminden ilmî, fikrî, itikadî, siyasî sosyal açılardan büyük hareketliliğe sahne olan coğrafyasının üzerindeki etkilerini araştırmak tanınmasına yardımcı olabilecektir. Türkçe literatürde hicrî ikinci asırdaki ortamı çalışmaların yeterli sayıda olmaması yapılacak yeni araştırmaların, iyi vesile olacağı düşüncesi böyle çıkmasını sağlamıştır. Kendisiyle ilgili yapılan diğer çalışmalardan makale dönemde Mısır’daki muhiti biraz etkin medreseleri incelemektedir. Çalışmamız sonunda çağda siyasî, kültürel bakımdan oldukça hareketli olduğu; tarih, fıkıh kıssa/vaaz medreselerinin faaliyet icra ettiği sonucuna varılmıştır.